Jubelår for Ishavsmuseet.

2012 vart ein stor suksess-sesong for Ishavsmuseet. I det første driftsåret utan museumskonsolidering kan museet vise til fleire nye rekordar. Omlag 10.000 menneske var innom dørene til museet i fjor, og dette er ei auke på 75 prosent i høve til 2011 sesongen, og det klart største besøkstalet for Ishavsmuseet nokon gong.

Dagleg leiar Webjørn Landmark jublar over dei gode besøkstala. Det er eit stort tal, og ein viktig milepæl å nå 10.000 besøk på eit år, seier han.

Formidling av historia som Ishavsmuseet syner fram er det viktigaste for oss på museet, og dette har vi lukkast stort med i 2012. Satsinga på foredragskveldar med ulike polare tema har også vore ein stor suksess, og vil halde fram med jamne mellomrom i 2013, lovar Webjørn Landmark.

Ein stor del av auka i 2012 kjem av fleire anløp av turistbussar. Det er svært gledeleg for oss at fleire reiseoperatørar vel å stoppe på Brandal, fortel Landmark. Tilgang til kai ved museet har også gjort det lettare for skyssbåtar å besøke museet med passasjerar frå cruisbåtane som anløper Ålesund.

Den store auka i besøkstal gav også nye omsetjingsrekordar, og museet kan vise til ei omsetjingsauke på 93 prosent i 2012.

Også dette er svært gledelege tal, seier Landmark, som også har stor tru på at 2013 skal verte eit nytt stort år for Ishavsmuseet.

Naturlegvis var jubileet til Aarvak 100 år med på å auke tala for 2012, men også i 2013 skal Ishavsmuseet presentere fleire nyhende med opning av tre nye utstillingar. Deriblant del to av utstillinga Ragnar Thorseth –Levd liv som har opning 1. mai.

Fornying er viktig for Ishavsmuseet, og siste åra har vi skifta ut og fornya mykje av utstillingane. Mykje nytt vil også skje på denne fronten både i 2013 og 2014.

Ny polarbok frå Ishavsmuseet

Ny polarbok frå Ishavsmuseet:

«Soga om Aarvak»

Ishavsmuseet er ute med bok nr. seks i serien «Skuter av tre – mannskap av jern».

 «Soga om Aarvak» fortel den spektakulære historia om ishavsskuta Aarvak som fyller 100 år i år. 100 år med dramatikk, finevêrs dagar, og med skjemt og alvor i isøydet. Historia om dei modige menn som velde livet på ishavet, og om gutane som nykonfirmerte mønstra på Aarvak. Utan eit snev av tvil i sjela kasta dei loss og reiste ifrå sine kjære.

Boka fortel om gode turar på selfangst og på sildefiske. Om sumar-ekspedisjonar til Nordaust-Grønland og om harde tørn i skruisen. Om korleis det gjekk til då «Aarvak» vart utrusta til trålfiske, og om då 27 isbjørnar redda provianten då dei vart liggande faste tre veker OPPE på isen. Eit 60 års minne er også med: dagboka til Aarvak frå ulykkesåret 1952 fortel om korleis mannskapet på Aarvak opplevde stormen og leitinga etter dei sakna.

I denne boka kan du lese historiene. Fortalt av dei som sjølv var med Aarvak. Dei som fekk kjenne på kroppen kva det ville seie å vere fangstmann i isen. Dei som opplevde stormane, uvêr, og å sitje fast i skruis. Dei som hadde familiar, koner og mødre heime som venta i uvisse på om dei kom attende like heile.

Forfattarar i boka er mellom andre: Johannes Alme, Anna Josefin Jønsson, Beathe Holstad, Webjørn Landmark, med fleire.

«Soga om Aarvak» inneheld også utdrag av dagbøker heilt tilbake til starten i 1912, fram til siste ishavstur i 1981. Vi får vere med på ein seglas gjennom 100 år. Odd Bjørklo, reiar for Aarvak i ei 13 års-periode, fortel til Johannes Alme i eige kapittel i boka om Aarvak sine år i Balsfjord frå 1968 til 1981.

Mange har lang fartstid om bord i Aarvak. Fleire av dei får vi møte i boka. Mellom andre Asbjørn Saunes som kan fortelje at Aarvak, det vart heimen min det!

Anna J. Jønsson har gjort intervju med Terje Valderhaug som fortel om korleis det var å vere på trålfiske med ishavsskuta Aarvak, og Beathe Holstad skriv om førstereisguten som fikk brota hand då ein isfot slo inn i roret. Dette berre nokre av kapitla i boka.

Avslutningsvis fortel boka om korleis det var då 80 mannskapsmedlemer igjen mønstra på Aarvak til 100 års feiring i september 2012.

Aarvak tek oss i dag framleis med på eventyr, no som museumsskute ved Ishavsmuseet på Brandal. Ho står der som eit levande minnesmerke over kvardagsheltane som kjempa mot isen og vêrgudane i det kalde nord.

Ho er i dag med på å synleggjere, og fortelje om den viktige historia om selfangstnæringa på Sunnmøre.

Format: A4, full farge trykk, med godt over 200 autentiske foto.

Johanne Moen

Då ishavsnæringa hadde si storheitstid på Brandal, var det ikkje berre dei som skulle på ishavet som hadde ei tøff tid i vente. For heime sat dei som måtte vinke farvel til sine kjære, til faren sin, broren sin, sonen sin og andre som dei var glad i. Heime sat dei igjen, og dei kunne ikkje gjere anna enn å håpe på at dei kom tilbake, denne gangen også. Isflaket har møtt Johanne Moen, som budde i Brandal på denne tida. Ho hadde ein far som var skipper, og brødre som var i ishavet. Og ho var 15 år då krigen braut ut i 1940.

Johanne Moen huskar den dag i dag kjensla ho hadde då skutene var klargjorde og kasta loss. Fullt utrusta og med eit spent mannskap la dei i frå kai og drog ut på havet. Då hang ho ut gjennom vindauget sitt og gret, for der for dei, dei som ho var glad i. Tårene rann uansett, for det var tungt å sitte igjen å vite at livet på ishavet det var hardt, og det var mykje som kunne gå gale. Aldri vite om dei kom tilbake. Johanne fortel at med ein gong skutene drog, begynte dei heime å engste seg, vere spente på korleis det gjekk med karane i isen. Ho var einaste jenta i søskenflokken, så det var ho og mora som sat igjen. Faren, Matias Brandal, var skipper. Ho var vand med at han reiste, ho visste ikkje om anna.

            - Det var verre når begge brødrene mine skulle på ishavet. Eg vart liksom åleine igjen då. Då stod eg i vindauget mitt og gret, for det var så trist då dei drog. Eg var spent heile tida mens dei var vekke. Spesielt den ”store gongen” fortel Johanne.

Den ”store gongen” var i 1940, då Brandalsskutene skulle til New Foundland på fangst. Dit skulle også skuter frå nord. Men undervegs møtte dei på ein orkan. Det var tre skuter nordfrå som kom i havsnød under denne orkanen, ”Isfjell”, ”Saltdalingen” og ”Nyken”. Desse trengte hjelp, og Brandalsskutene ”Polaris” og ”Polarbjørn”, der brødrene til Johanne var ombord, var med på å berge desse skutene. Dei greidde ikkje å berge alle, ”Nyken” forsvann sporlaust, men bergingsarbeidet brandølingane var med på, gjorde at dei fekk medalje med gamle ordførar Riise på Hareid rådhus.

            - Det var forferdelig trist å sitte heime når ein visste at skuter hadde kome i havsnød under orkanen. Og ikkje vite korleis det gjekk med brødrene mine og med Brandalsskutene. Vi sat rundt radioen ”Huldra” og lytta spent om det var noko nytt. Eg var 15 år og gjekk på folkeksulen, men eg hugsar at tankane mine var like mykje heime, eg var heile tida spent og engstelig. Det var ei fæl tid vi var gjennom med New Foundlandsturen.

Dette var i 1940, og det var også dette året andre verdskrig braut ut. Tyskland okkuperte Noreg, og også Brandal. All selfangst stoppa opp, og dei skutene som var ute då krigen braut ut, dei fekk ikkje kome tilbake. Begge brødrene til Johanne var på ishavet då dette hendte. Ein var med ”Polaris” og den andre var med ”Polarbjørn”, og dei var vekke under heile krigen. Ho såg ikkje dei på fem år! Det var mange brandølingar som også var i isen då, og som heller ikkje fekk kome til Brandal igjen før krigen var over. Ho fortel at brødrene tok på seg jobbar i Canada under krigen, og dei måtte eigentleg ta dei tilbuda som kom for å klare seg.

            - Eg hugsar så godt den dagen då dei skulle kome tilbake til Brandal etter krigen! På den tida tjente eg hjå Josefine på Bøen, som var tanta til mi mor. Ei snill og god dame. Den dagen fekk eg fri for å ta i mot skutene når dei kom til land. Folk samla seg for å sjå, og nokre gjekk på fjellet, på Skolma, for å sjå når skutene kom inn Breisundet. På kaia venta spente familier, spente på om deira sine kom tilbake. Eg og mi familie stod og skulle ta i mot brødrene mine. Og inn til land kom skutene, ribba for seil, skadde og hardt medtekne. Men dei kom. Endeleg.

Den kjensla av å sjå igjen både skuter og mannskap, etter fem år, etter ein verdskrig, må vere nesten ubeskrivelig. Det er vanskeleg for oss å forestille oss korleis livet var på den tida, i ei aktiv ishavsbygd som Brandal var då. Med skutene som kom og drog, livet på ishavet, og usikkerheita heime. Då skutene kom tilbake etter krigen, var det ikkje alle som kom den dagen. Nokre blei igjen i Amerika for å jobbe der, og nokre kom ikkje tilbake i det heile tatt. Johanne fortel at det gjekk bra med begge brødrene hennar, men det var berre den eine broren som kom til Brandal den dagen. Den andre var med på ”Polaris”, men gjekk over på ei anna skute som skulle kome seinare. På  ”Polaris” blei han utsatt for brann då dei var utanfor Island, då ei kanne med bensin tok fyr ombord skuta.

            Det var ei tung tid desse åra, men det var slik livet var. Livet var ishavet for veldig mange i Brandal. Johanne fortel at sjølv om det var tungt når skutene reiste, var det også godt når dei kom tilbake. Det var mange skuter frå Brandal, og kveldane når dei kom tilbake var det alltid fest og moro. Og det var stas å få vere saman med dei kjekke skutekarane som liksom hadde ”prøvd livet” på ishavet! Då var det gjensynsglede og takknemligheit for at det hadde gått bra, denne gangen også.

I dag er Johanne blitt 87 år, men ho hugsar alt om korleis det var å vekse opp i ei ishavsbygd. Ho fortel denne historia med tårer i augene og stor innlevelse, og det er ikkje vanskeleg å forstå at dette er eit viktig tema for Johanne. Ho er veldig interessert i ishavet og historia, og det er jo naturlig når ein har vakse opp med det, vakse opp i ei familie der nokre haddet det som yrke. Ho synest det er viktig at denne historia, dette livet, aldri går i gløymeboka, og ho har opplevd ting ho aldri kjem til å gløyme.

            - Det er lett å sjå på skutene at dei har fått hard medfart og blitt skada, men ein kan ikkje alltid sjå det på mannskapet. Mange sleit i ettertid. Min far hadde ei skute som forliste, dette var i 1920 før eg vart fødd, men han vart aldri den same igjen etter det. Han for aldri i isen meir, men tok seg helder jobb på Svalbard. Der arbeidde han i Ny Ålesund med utsendingar og kolgruvedrift. Og klart det var tungt for oss som sat igjen heime og ikkje visste korleis det gjekk med dei som var på ishavet. Mi mor drømte mykje, hadde mange urolige netter og hadde det tungt. Ho sende jo sine to søner ut i det ukjende og kalde, til det harde livet i isen. Og gret det gjorde vi, kvar einaste gong vi vinka farvel til dei.

Opning av utstillinga Ragnar Thorseth –LEVD LIV.

Mange veit at Roald Amundsen flaug over Nordpolen i lag med Umberto Nobile i 1926. Men det er nok færre som hugsar kva den første nordmannen heiter som tok seg fram til Nordpolen på havisen og sette føtene på sjølve polpunktet. Det var Ragnar Thorseth som gjorde det. 

Men det er truleg ikkje allment kjent. Det ville Ishavsmuseet gjere noko med. I fjor vinter vende derfor Webjørn Landmark ved Ishavsmuseet seg til Ragnar Thorseth med spørsmål om å lage utstilling på materiell etter turen til Nordpolen sidan det i 2012 også var 30 år sidan dei nådde fram. 

I sommar bestemte Ragnar Thorseth seg for å gi utstyret frå alle ekspedisjonane sine til Ishavsmuseet.

-Han har gjort så mykje meir enn turen til Nordpolen, seier dagleg leiar ved Ishavsmuseet Webjørn Landmark.  Det meste av utstyret har til no lege i ein garasje heime hjå Thorseth. No er ting og foto samla i eit eige rom i Ishavsmuseet.  Dermed vert det lettare for alle interesserte å få innsyn i alt det Thorseth har vore med på. Og Ishavsmuseet er ein attraksjon rikare. 

Utstillinga Ragnar Thorseth –levd liv, opna 12. oktober med innbodne gjestar til stades. Sesongen ved Ishavsmuseet er over for i år, men Webjørn Landmark opplyser at museet vert ekstra ope alle dagar frå den 13. til og med den 21. oktober.Dei siste dagane har det vore hektisk aktivitet på Ishavsmuseet for å få den omfattande samlinga klar til opninga.

-Eg må presisere at eg vart spurd. Og det synest eg er ei ære. Ja, det er nesten som å få St. Olavs medalje, seier hovudpersonen sjølv.

Thorseth legg til at han trur det er ein god tanke å samle gjenstandane frå ekspedisjonane sine på ein stad. Slik at nye generasjonar kan få eit innblikk i kva han har vore med på.

Og det er sjølvsagt leiinga ved museet samde i.

Til sesongstart 1. mai neste år skal resten av utstyret frå ekspedisjonane til Thorseth vere på plass i museet. Blant effektane blir saker frå den første roturen til Shetland i 1969, turar med Saga Siglar, gjennom Nordvestpassasjen, Nordpolekspedisjonen, overvintringar og mykje anna.

Men først skal første del synast fram den komande veka. Museumsleiinga håpar på godt besøk desse dagane og lokkar også med servering av middag søndagane.Utstillinga har vorte fantastisk flott, avsluttar dagleg leiar Webjørn Landmark

Gripen av Grønland

Turid Karlsbakk

Ved midnatt mellom 13. og 14. juli 1927 la båten Hird frå land i Ålesund med seks fangstmenn om bord. Dei var klare for å erobre ukjende jaktområde på Nordaust-Grønland, og få oppfylt draumane sine om rikdom.

Men alt gjekk ikkje etter planen. Eitt år vart til to, og dei fekk prøve ut eigne grenser både fysisk og psykisk gjennom ugjestmilde møte med vintervêr.

Ein av mennene var Jonas Karlsbakk frå Mauseidvågen. Kvar dag i åra han overvintra i Eirik Raudes Land skreiv han i dagboka si.

Fullskrivne kladdebøker med vêrobservasjonar og dokumentasjon over hendingar. Dette gjev eit levande bilete av kva fangstmennene gjorde på Grønland og korleis dei overlevde i åra frå 1927 til 1930.

I 1990 var dottera, Turid Karlsbakk, så heldig å få vere med eventyraren Ragnar Thorseth på det som vart annonsert som, «ein fotosafari i spora etter dei gamle fangstmennene på Nordaust-Grønland». Dette vart hennar livs seglas.

Turid Karlsbakk frå Ørsta er fødd i 1945. Ho har no skrive boka «Gripen av Grønland» -I spora til far 63 år etter. Boka er rikt illustrert med bilete både frå Jonas og Turid sitt opphald på Grønland.

Søndag 30. september vert det boklansering med foredrag på Ishavsmuseet i Brandal. Turid held foredrag og syner fantastiske bilete frå det spanande landet der nord som hadde så mykje og seie for Sunnmøringane i fangstmannsperioden 1908-1960.

«Grønland gjer noko med deg, den som har vore der vert aldri den same meir», seier Turid. Søndag 30. september held Ishavsmuseet ope frå kl 12.00 til 17.00 med sal av kaffi, kaker og søndagsmiddag. Ta med familien og kom! Arrangementet markerar også sesongavslutning på Ishavsmuseet som har lagt bak seg ein fantastisk turist-sesong med nye besøksrekordar.  

Newfoundland - 30 år sidan norsk selfangst tok slutt

Av Finn Sindre Eliassen

 

Siste året for norsk selfangst på felta ved Newfoundland, var i 1982.  Det året var desse tre norske skutene på fangst der vest: Polarstar, Melshorn og Veslemari.  Sidan den tid har ingen norske skuter teke turen til dette feltet.  Med det var ein æra på 44 år slutt.

 

 

Det var i 1938 det tok til  med  dei  to sunnmørsskutene Polaris og Polarbjørn. Det må nemnast at  der var stimbarkar som hadde prøvt seg  fleire år før. Samson var der i 1912, Lloydsen året etter.  I 1914 til 1916 var Samson og Njørd av garde. Det er interessant at den kjende skipperen Johan Olsen førte Nørd i 1915.  Olsen sa seinare at han aldri i sitt liv hadde sett så svære samlingar av sel som dei han kom over i Belle Isle-stretet mellom Labrador og Newfoundland i 1915.    Lasteskipet Ora prøvde seg også på feltet det  i 1937, alle utan særleg hell.  Dei hadde mellom anna for lite maskinkraft. Men denne gongen gjekk det betre. Både Polaris og Polarbjørn kom heim med full last. Dei kunne fortelje at  der var gode fangstforhold og  greie overseglingar.

Mange  i det norske selfangstmiljøet hadde lenge snakka om å ta den lange

 og harde overseglinga  over Nord-Atlanteren til dei rike fangstfelta ved Newfoundland. Det var mange grunner til å sjå seg rundt etter nye jaktmarker: for mange skuter og hardt trykk  på selbestandane  på dei andre fangstfelta, særleg i Vestisen; i Kvitsjøen var  sovjetrussiske oppsynsskip ei jamn plage; og  det var  generelt  dårleg tider på 1930-talet.

Dei gode røynslene som Polaris og  Polarbjørn gjorde  på prøvefangsten i 1938, gjorde at mange fleire  skuter blei rusta ut året etter, ikkje berre frå Sunnmøre. Også dei nordnorske  skutene  Quest, Isfjell, Selis, Nyken og  Saltdalingen la frå kai  med kurs for det nye fangstfeltet.  Frå Sunnmøre fekk Polaris og Polarbjørn selskap med  den nyleg ombygde Arktos.

Men dette året skulle overseglinga bli alt anna enn grei. Skutene møtte tung sjø og uvêr  med det same dei forlet hamn i Noreg. Dei tre nordnorske skutene Nyken, Saltdalingen og Isfjell som gjekk i lag, møtte kraftig uvêr straks dei hadde passert nord om   Island. Lågtrykka kom på rekke og rad frå vest. Mennene som overlevde, har seinare fortalt at sjøane var høge som fjell.  Nyken  frå Gratangen   var den første som fekk problem i eit drama som varte i fleire døgn.  Sjøen fylte maskinromet,  knuste overbygget og gjorde eit vrak av skuta. Fleire skuter sette kursen mot Nyken, men dei kom for seint fram. Skuta fekk nye brotsjøar over seg og forliste med alle 18 mann før hjelpa kom fram.

Isfjell og Saltdalingen  og forliste også. Men begge  mannskapa  vart redda etter heroiske bergingsaksjonar. Mannskapet på Saltdalingen vart berga  frå ei søkkeferdig skute av Polaris og Polarbjørn. Alle kom frå det med livet i eit drama som seint blir gløymt.  Mannskapet på Isfjell vart tekne om  bord i  passasjerskipet Drottningholm, eigde av Den svenske amerikalinje. Utruleg nok greidde dei å hjelpe alle mennene levande om bord i Drottningholm.

Sjølv om det ikkje noko anna år gjekk så gale som i 1939, seier det seg sjølv  at det var ein risiko å segle over Nord-Atlanteren med små skuter i slutten av februar. Stormane var ikkje det einaste dei måtte passe seg for. Også isfjella var eit faremoment.  Mange er historiene om kollisjonar og nestenkollisjonar  på turane over havet. Det vert fortalt at overseglinga til Newfoundland tok alt frå åtte til 18 dagar.  Johan Gjerde, den kjende maskinisten på Polarstar med meir enn 25 turar til fangstfeltet ved Newfoundland, fortalde til Johannes Alme at kvar oversegling korta livet hans med eit år.
 

Fangsten ved Newfoundland gjekk  føre seg  over fem breiddegrader frå Notre Dame Bay  på Newfoundland i sør, nordover forbi Bell Isle-stretet til nordenden av Labrador-kysten. Nokre år var det ei norsk skute som hadde lov til å fange selungar inne i Golfen. Det var Polarstar.

Isen på feltet var  for det meste  eitt år gammal. Det var ikkje fritt for isfjell. Og litt eldre is kjem drivande frå nord. Men er ein komen inn i isen, er feltet flatt og fint  så langt augo når. Men det var mange grunnar og skjer som skutene måtte passe seg for. Og straumen kunne vere stri.

Dei rike fangstfelta på Newfoundland var  med å endre  den norske fangstfloten, skutene blei bygde  større og sterkare og fekk større laste- og bunkerskapasitet.  Allereie frå starten i 1938 såg reiarane at dette trongst. Det var dei store stålskutene som vart dominerande  på dette feltet. Den første spesialbygde stålselfangaren  var Polarstar som hadde sin første tur i 1949. Men også eldre treskuter vart fornya og forlengde for å brukast på Newfoundland.

Johannes Alme har i boka si «Ishavsfolk si erfaring» intervjua fleire veteranar som hadde lang fartstid frå felta ved Newfoundland. Eg skal her  ta med det meste  av det Nils og Reidar Pilskog fortel. Begge var med Melshorn på siste turen vestover i 1982.

Nils Pilskog,  fødd 1931, var på feltet kvart år frå 1957 til 1976; han fortel:» Newfoundland, isen der borte er langt mjukare enn i Vesterisen, men hardare enn softisen i Austisen. Der finst to år gammal is også der borte, i tillegg til litt fersk havis og isfjell.

Vi kursa som regel for Spotted Island, selkastet var ofte der oppe, ja, i blant heilt inne på Hamilton Inlet, men der var vi forsiktige med å gå så langt inn, både på grunn av holmar og skjer, men også på grunn av den kanadiske fiskerigrensa.  Isdrifta på feltet var ofte oppe i både 20 og 30 nautiske mil i døgnet. Straumen går alltid sørover, og får ein vind i tillegg, som er vanleg, er det fort gjort å verte faste.

Farar der borte var sjølvsagt grunnane; spesielt om det kom austleg vind måtte vi passe på så vi ikkje vart sette inne av isen og pressa innafor. Bell Island-sundet var også farleg, der torde vi aldri legge oss til. Var vi inne og fangsta på dagen, gjekk vi alle tidleg utfor til kvelden, for ikkje å risikere å verte tekne av straumen og førde inn. Også nede på Notre Dame Bay var ein farleg plass. Der pressa isen alltid mot land, og kom det vind også, så pakka det seg utruleg fort. Det var her nede ved Twilling Gate Veslekari, treskuta, forliste. Polaris miste roret her nede den same gongen, det var slikt ispress at det kom opp langs  med sida, så det var berre å ta stropp i det og hive det inn på dekk! Det som skjer her er at isen stoppar mot land, og ein får eit voldsomt press.

Isen går frå nord til sør, og kjem ein for langt inn, så stoppar isen, og ein kan i praksis vere fast berre av den grunn. Det er ikkje vanskeleg å verte fast.

Seinare då vi fekk ein motor på 1500 hk, vart det mykje enklare; då klarte vi å forsere meir is, og kunne vere litt meir avslappa når vi merka at vi var komne vel langt inn i isen. Motorkrafta er eigentleg alfa og omega same kva felt ein er på.

Fekk vi austavind i ungselen på Newfoundland, var fangsten langt  på veg spolert.Klappmysskastet var alltid  50-60 nautiske mil søraust for selkastet!» Så langt  Nils Pilskog.

Reidar Pilskog, fødd 1928, har meir enn tjue turar som skyttar og fangsleiar på feltet; han fortel: «Vi såg aldri isfjell på overseglinga til Newfoundland. Nordlendingane søtt iblant isfjell, men dei gjekk nord for Island for å få medvind.

Polarquest gjekk seg på grunn på Island, det skuldast ma gnestiske forstyrringar, eit fenomen som vissnok er godt kjent. Det var ei stor treskute, med halvdekk både foran og akter.

Vi brukte å kurse for  South Wolf Island – det er ofte på Hamilton Inlet selkastet vert funne. Iblant var her lite is, og då var fangsten ofte langt inne.  Der var også skuter som vart tekne for å vere innafor grensa.

Sjølv om vi vart faste i nærleiken av fangsten, så var folk på isen og fanga dagleg. Har også vore med på at vi har vore inne i isen, men gjekk ut på grunn av dårlege meldingar. Det var meldt nordvest, vi gjekk ut, og kom rundt South Wolf Island , og kom oss inn på austsida, og fekk fortsette fangsten, og fann også att fangsten vår som låg på isen. Den nordvesten sette nordvesten så hardt saman at skuter vart sette opp imot øyane, og dekk på skuter  vart pressa opp. Selkastet kunne verte funne lenger sør også, men Notre Dame Bay var liksom skrekken, der samla isen seg og kunne lage eit enormt press. Det var der nede Veslekari forliste, og Polaris miste roret. Det same var eigentleg heil vegen nedover; kom skutene for langt inn i isen, så kunne dei verte sette inne, og måtte følgje isen og straumen nedover. Kom innom både Gråøyane og Bell Island. Isen kunne drive med både 20 og 30 nautiske mil i døgnet, nordveststormar. Det var om å gjere å ikkje kome for langt inn i isen.

Eit år stoppa vi med Belle Island, kastet kom nordanifrå, vi låg og passa på og plukka dyra som kom drivande, men kom ein for langt inn, måtte ein følgje isen inn og gjennom Belle Island-stretet. Og kom ein gjennom der, måtte ein gå rundt, ein kunne ikkje gå ut Strait of Belle Island. Eit år tidleg møtte Polarstar klappmyssen heilt nede ved Funk Island. Då kom dei frå Golfen. Det er eksempel på skuter som vart faste på Hamilton  og som ikkje kom seg lause før dei var nede på Notre Dame Bay, og på veg austover ved Fogo Island. Når skutene var faste slik, kunne dei verte sette imot både skjer og holmar og isfjell, utan å kunne gjere noko som helst. Dei kunne vere så oppskrudde at dei måtte forlengje inntaket for å få kjøling på motoren.

Pass på å ha dønning og følg med fargen på sørpa; vert ho kvit, er det fare på ferde – det er ein god leveregel på ishavet.Polarhav og Polaris låg lenge faste der nede. Trur det var Jonsok før dei var heime. Eit år måtte vi heilt ned til Funk før vi fann selkastet. Nord for Funk var det straum inn, og der måtte ein passe godt på for ikkje å verte dregen inn og sett fast. Mykje holmar og skjer inne, men utan kart og fast i isen har ein ikkje noko ein skulle  sagt.

Generelt lagar sørleg vind og nordleg straum rimeleg bra forhold.Største faren på Newfoundland er isfjella og grunnane. I år med lite is kunne in oppleve at ein måtte inn på bayane for å fange, og det braut rundt dei. Det verste er å liggje fast og verte ført med isen. Det hendte oss eit år vi vart faste og vinden sette oss  imot eit skjer rett nord for Belle Island, til slutt vart vi førde på utsida. Vi kjente at skuta hogg nedpå ein gong, men heldigvis fekk vi ikkje nokon skade.

Eit år låg vi nordaust for Gray Island, og då hadde det snudd. Isen sette saman og vi gjekk for full maskin utover, likevel var det berre så vidt vi kom oss ut før det var for seint, og hadde vi vorte faste då, hadde vi vorte liggande lenge. Ei skute som var i lag med oss, vart sett fast og måtte få floge ut mat utpå sommaren for ikkje å svelte.

Det var eit rikt felt og eit fint felt å fange på.Isfjell ein såg og møtte på Newfoundland, var ein god del mindre enn dei som var i Danskestretet, dessutan var det mindre av dei. Likevel var dei eit faremoment. Om isfjella stod på grunn, kunne skuta om ho vart fast i isen verte sett imot isfjellet, eller på andre måten: om ein låg fast i isen og eit slikt isfjell, gjerne ustabilt, kom med straumen imot skuta, kunne ein verte knust og forlise. Eg har høyrt om fleire andre skuter som har rekna med å verte tekne av isfjell på Newfoundland, men så langt eg kjenner til, har det alltid gått bra.

Også påskestormane som var tradisjonelle i Vesterisen, kunne vi merke på Newfoundland. Og i 1959 då eg var skyttar på Jan Mayen med skipper Ole Follestad, venta vi til første påskedag (29. mars, red. merk.)  før vi gjekk frå Newfoundland og stor dønning etter stormen hadde vi heile vegen heim att.»

Så langt veteranen Reidar Pilskog.

At der var pengar å tene på Newfoundland, har eg eit personleg minne om. Våren 1964 kom ein kamerat og jamnaldring heim frå Newfoundland etter ein stortur med  Polarbjørn. Det var  gode prisar på skinna det året.  Og kameraten min fortalde at han hadde  ein lut på kring kr 20 000. Det var mykje pengar den gongen. Men eg hugsar godt at dei fekk føter å gå på. Mange føter. Vi var mange  den sommaren som hjelpte til med å bruke opp pengane han hadde tent.  Med åra blei fangsten ved Newfoundland regulert for å sikre selbestanden.  Havforskar Birger Rasmussen som nokre av oss sikkert hugsar, hevda i 1962 at selbestanden ved Newfoundland hadde vorte halvert siste tiåra. Det og andre ting førte til at  kandiske styresmakter avkorta fangsttida.  Så skjedde det at Kanada utvida fiskerigrensa.  Det blei også forbode å fangste i Golfen på slutten av 1960-talet. Det kom reguleringar på fangten av vaksne dyr. Det enda opp med skutene fekk kvotar å halde seg til.  I tillegg til vanskelege tider for selprodukt, gjekk dette  på lønsemda laus. Ingen norske skuter har fangsta ved Newfoundland sidan  Melshorn, Veslemari og Polarstar kom heim i 1982. Ein æra var til endes.

Kjelder:

Ellefsen, Einar S. Og Berset, Odd: Veslekari, en fortelling om is og menn.

Alme, Johannes Bjarne:  Ishavsfolk si erfaring.

Ottesen, Johan:  Skuter på selfangst,

Ishavet

Av Anna Josefin Jønsson

Det er noko med havet som gjer at eg lengtar ut, ut i verda, ut å oppleve. Eg kan sitte lenge berre å sjå på bølgene. Det er noko med ishavet spesielt, som eg kjenner ligg djupt inne i hjartet. Isen, motet, historia, dei barske forholda, naturen og skutene. Og gutane, som unge drog fryktlause til det kalde nord. Alle skjebnene, konene som venta heime og alle dei nesten ufattelege historiene om livet i isen.

For når eg går rundt på her på muséet om morgonen og slår på alle lysa, så er det nesten som om eg høyrer det susar litt i veggane. Eg ser for meg det yrande livet som gjekk føre seg på denne sjøbuda, korleis skutene låg utføre og all trafikken som var her, i sentrumet av selfangstnæringa vår. Eg stoppar alltid opp og ser litt ekstra på biletet av Peter S. Brandal, min tippoldefar, og undrar meg over kor modig han var. Korleis han tørte å satse på noko som ingen her hadde gjort før. Å fare i isen med ein liten seglbåt. Starte noko som skulle bli så stort. Og i tillegg bli kompis med Roald Amundsen! Eg syns det er fint å tenke på, for på ein måte er det eit bevis på at du kan klare det du vil klare. Kanskje det er derfor historia om ishavet og dei modige menn gjer slik inntrykk på meg. Kanskje det er derfor eg kjenner det så djupt inn i hjartet, kanskje er det derfor eg vert inspirert av å vandre rundt på muséet når det er heilt stille og eg er heilt åleine.

Eg er så stolt av slekta mi, av å vere ein del av det heile og over alt Ishavsmuséet får til. Og den historia som muséet fortel. På mange måtar syns eg at eg har eit visst ansvar her, formidle historia vidare. For om ikkje min eigen generasjon viser interesse og ”tek over”, er det mange ting som blir gløymde når dei eldre ishavsskipperane ikkje er her og kan fortelle oss om det utrulige livet på ishavet.

           

Kvar dag lærer eg noko nytt her. Kvar dag oppdagar eg nye gjenstandar. Kvar dag går det opp for meg at dette har ein utruleg stor historisk verdi. Eg jobbar litt med registrering og arkivering, for øyeblikket driv eg å sorterar gamle skipsdagbøker, regneskapsprotokollar og anna papirarbeid. Enorme bøker som er så tunge at eg klarer berre ei i gongen. Men inn i mellom stablar med rekneskap frå relativt nyare tid, dukka det opp ei bok som nesten ikkje hang saman. Den var i frå 1925, og det var Peter S. Brandal sin regneskapsprotokoll. Alt sirlig oppført, og eg sat med andakt og bladde litt i boka. Plutseleg falt det ut eit blad, heilt intakt og lesbart. ”Farmand – norsk forretningsblad” frå 1931, adressert til ”Peter S. Brandal, Brandal, Söndm”. Det er slike ting som gjer dagen litt bedre. Det er som å oppdage små skattar, heile tida. Og det er eg så heldig å få gjere, til dagleg.

Min store draum er å fare opp til isen, oppleve ishavet. Men kanskje er det akkurat det eg gjer no, her på Ishavsmuséet.