Lidvard Ulstein minnest frå tida som maskinist på «Isflora»

Av Havtor Hofseth  

Nokre dagar etter at Lidvard hadde fylt 90 år, var eg på vitjing hjå han og kona Ruth. Eg lurte på om han hadde noko å fortelje til Isflaket om åra sine om bord i «Isflora». Det han minnest, seier han, er mykje dårleg vêr og masse slingring. Her fortel han   mellom anna om to av dei verste overseglingane han var med på. Årstala 1950 og 1954 er han ikkje heilt sikre på, men meiner dei er rette. Han kom om bord i «Isflora» som maskinist i 1949. Skuta var då eitt år gamal, nybygd i Risør året før. Hovudmotoren var ein sekssylindra Deutz Diesel på 424 hk. Dei var på New Foundland kvart år fram til 1953. I 1954 var dei i Vesterisen pga at dei var på storsilda det året. Skipper om bord i alle år var Knut Johannesen frå Gåseid i Ålesund.

Her er frå turen til New Foundland i 1950. Dei låg klare i Ålesund og  venta på betre vêr. Det hadde vore kuling og storm i lang tid, men i slutten på veka løya det litt, og på fredag, av alle dagar, stakk dei til havs. Det var stort sett kuling og storm heile vegen vestover, men det gjekk no framover. Då dei var på høgde med Island, vart det så dårleg at dei måtte leggje seg på vêret og bakke. Stormen auka på og dei fekk eit par svære sjøar over skuta. Det viste seg at lugarkappa framme på bakken og keisinga var slegne lause, og sjøen kom inn i lugarane forut, og det som  var verre, var at sjøen fossa ned i maskinromet og ned på elektrotavla. Dei måtte kople ut tavla og stoppe hjelpemotoren, dermed var det mørkt om bord, ingen straum. Dette kunne ikkje fortsette, skipperen meinte at siste utveg var å stoppe hovudmotoren og legge seg på drift for vêr og vind.

Slik dreiv dei av garde i ca eitt døgn. Då løya det på, fekk dei  i gong hovudmotoren og kursa mot Island. Det var kaldt og mørkt om bord. Elektrisk kraft hadde dei ikkje, då det var overledning i tavla.

Endeleg fekk dei land i sikte. Dei kom seg inn til Seydisfjord. Her vart dei liggande for reparasjon for å tette lekkasjane og ikkje minst få tørke ut den elektriske tavla. Etter nokre dagar på Island kom dei seg vidare mot New Foundland. Då dei kom utanfor land, møtte dei same uvêret igjen, men etter 22 døgn kom dei endeleg fram til iskanten. Dei gjorde ein kjempetur, den beste Lidvard  nokon gong var med på. Han meiner fangstfolka hadde ca 15 000,- kroner i lott. Det var mykje pengar den gongen.

Med på denne turen var Hallbjørn, bror til Lidvard. Han var fangstmann og var den gongen ein ung, sterk og sporty mann. Ein dag då dei låg i fangst, stod Lidvard i styrehuset i lag med skipperen som følgde med Hallbjørn ute på isen der han hoppa mellom isflaka. Då seier skipperen: - Eg har høyrt berre om ein mann som kunne gå på sjøen, men no gjer jammen Hallbjørn det same.

Folka som var med på denne turen, som Lidvard kan hugse var:

Skipper Knut Johannesen, Gåseid. 1. skyttar Petter Liavåg, Hareid. Maskinist Lidvard Ulstein, Ulstein. Assistent i maskina Asbjørn Saunes, Ulstein. Fangsmann Hallbjørn Ulstein, Ulstein. Fangsmann Hallstein Saunes, Ulstein. Mess Roger Jakobsen, Hareid.

Så frå turen i 1954. Dette året gjekk dei til Vesterisen. Der var ingen sel å sjå, dei leita nokre døgn utan resultat. Dei heldt så fram mot Island der dei bunkra og provianterte. Turen fortsette til New Foundland, der dei la seg på gamalselen. Det vart full last etter ein lang tur. Men på heimturen fekk dei vanskar med hovudmotoren. Dei hadde vel gått i ca tre døgn då eit veivlager på hovudmotoren gjekk seg varmt. Vêret var som vanleg dårleg, og der låg dei åleine og dreiv i Nordatlanteren. Men maskinfolka gjekk i gong og demonterte toppdekslet og tok ut stempel og lager. Det viste seg no at veivtappen var skada så nytt  lager var ikkje mogeleg å montere inn.

Kva skulle dei no gjere? Jau, dei fann ei tynn stålplate som dei forma slik at det vart som ein flens, fekk skruar gjennom og kunne no stramme til så det vart fast og stabilt. På denne måten fekk dei stoppa oljen som normalt kom ut av veiva for å smørje lageret. Dei monterte på igjen dekselet, kutta  brennstofftilførselen og ventilløftarane til sylindaren og starta opp utan stempel. Dette såg bra ut og oljetrykket var brukbart. Dei kunne fortsette heimturen på fem sylindrar, men  med ubalanse i motoren vart det ein del risting i skuta. Skuta var lasta og låg djupt i sjøen og med  lita maskinkraft vart det ikkje rare framfarta. Men dei kom seg velberga heim.

Elles fortel Lidvard at dei var på sildefiske for første gong i 1954. Det vart ingen suksess. Bruket var ikkje det beste og nota var for grunn i forhold til storfiskarane. Det var vel som Hau-Johan sa at dei måtte ha ei overveldande fjøre skulle dei nå ned på sildedottane med si grunne not. I 1955 var dei på Island med snurpenot og 1000 tomtønner. Det vart heller ingen suksess. Dei kom heim med 300 fulle og 700 tome tønner.

Kontiki ekspedisjonen i 1947

Av Per Johnson

For et par år siden fikk jeg høre at det filmselskapet som hadde laget filmen om Max Manus, planla en ny film om Kontiki ferden. Jeg ringte dem og fortalte at jeg i 1963-64 var med på en polarekspedisjon sammen med telegrafist Torstein Raaby. Raaby var telegrafist på Kontikiferden.

Mens vi lå i leir nær Alert på Ellesmereland (ca 83 grader nord), var Raaby ekspedisjonens store munterasjonsråd. Han fortalte masser av historier. Om hverdagsliv i innmark, om jobben han hadde under krigen med å sende rapporter til de allierte om slagskipet Tirpitz sine bevegelser, og selvfølgelig om sin tur med Heyerdal i 1947.

Det er spesielt to historier fra Kontikiferden jeg har lagt meg på minnet. Jeg fortalte filmfolkene at disse historiene aldri har vært gjenfortalt hverken i ekspedisjonsberetningen, eller i den originale Kontiki filmen. De spurte meg om jeg kunne tenke meg å komme til Oslo og fortelle det jeg satt inne med, men det ble ikke noe av. Nå kan jo Isflakets lesere selv gjøre seg opp en mening: Har filmen tapt noe på ikke å få med seg Torstein Raabys historier? Raaby døde dessverre under denne ekspedisjonen. Det var en usigelig trist opplevelse for oss unge gutter. Det er nok grunnen til at jeg så levende husker det han fortalte der i teltet i mars 1964. For snart 50 år siden.

Raabys historier.

Landingen på øya Raroia i Tuamoto Islands.

Da de begynte å nærme seg kysten av Raroia, reisens mål, forstod alle med stort alvor, at dette ville bli en voldsom landing. Svære havdønninger braket over koralrevene og opp mot øya. Raaby hadde da en siste kontakt pr. radio med deres hjelpere i det amerikanske forsvaret. Amerikanerne ble orientert om situasjonen. En meget risikabel landing lå umiddelbart foran Kontikis mannskap. En avtale ble gjort: Hvis amerikanerne ikke fikk ny forbindelse med Kontiki innen 24 timer, ville de sende fly og mannskap til unnsetning. Plutselig var de midt oppe i det. De var mer under enn over vann. Alle hadde mer enn nok med å klore seg fast. Etter en stund lå flåten langt oppe på stranden. Deres eiendeler lå spredt langs fjæra. Radio og generator var kliss våte etter å ha blitt utsatt for store mengder sjøvann.

De innfødte hadde tidlig fått øye på den fremmede farkosten. Mange av dem sto på stranden da de landet. Blant annet mange utrolig tiltrekkende unge kvinner sto på stranden. Palmevin hadde de også med rikelig av. Da forsto plutselig Raaby alvoret!

Hvis Kontikis besetning nå begynte å drikke vin og styre med de tiltrekkende kvinnene, ville fristen som var avtalt med amerikanerne bli overskredet. De ville bli reddet! Derfor holdt han en kort tale for sine kamerater. Der minte han vær enkelt på at hvis radioen ikke var reparert og signal utsendt innen 24 timer, var løpet kjørt. De ville bli «reddet». Hjem til jobb, kjerring og unger! Dermed satte karene i gang under ledelse av telegrafisten. Radiosender og generator ble demontert, vasket i ferskvann og lagt ut til tørk i sol og vind. Kondensatorer, spoler, motstander og rør. Så fulgte den møysommelige sammen loddingen  av komponentene. Alt var avhengig av å få senderen i orden.

Jeg husker at Raaby spesielt beskrev team worket og den intense iveren ekspedisjonens medlemer nå la for dagen. Bedre hadde det ikke vært på hele flåteferden. Omsider mente Raaby at alt var i orden. Generatoren ble sveivet opp i fullt turtall, og Raaby begynte å kalle på nødfrekvensen: «All stations, all stations. This is LI2L Kontiki calling» om og om igjen. Når han slo over på mottaking, var det bare de atmosfæriske forstyrrelsene som suste i høyttaleren. Han prøvde igjen: «All stations, all stations. This is LI2L Kontiki calling. No danger, no danger. All stations. No danger”. Hele mannskapet og en del av de innfødte, sto I det ytterste alvor og lyttet til suset fra eteren. Da hørte de en uhyre svak, men tydelig stemme: «This is the Australien radio amateur…., I read you well, Kontiki, but if no danger, why worry?» Raabys slutt komentar var: «Stakkars australiener. Han hadde nok aldri før hørt en melding på nødbølgen der avsenderen desperat prøver å forklare at det ingen fare er!».

Foredraget i Umeå

Noen år etter Kontiki ekspedisjonen, var Raaby på en reise i Nord Sverige. På en plakat utenfor folkets hus i Umeå, sto det skrevet: «I kveld: Bengt Danielson forteller fra sin underbara rese med Kontiki flottan». Torstein tenkte at det kunne være artig å høre hva slags skrøner hans gode venn fra Kontiki ferden nå hadde funnet på. Han kjøpte billett, og satte seg bak i salen, selfølgelig uten å gi seg til kjenne overfor kveldens foredragsholder. Danielson fortalte i det vide og det brede om de utrolige opplevelser i sødra havet. Til slutt sa han: «Hvis nogon av tilhørorna har nogon frågor, vill jag gjerne svara på dem».

Nederst i salen reiste Raaby seg. Han gir seg god tid. Han stiller så et uhørt på kanten spørsmål om de Polynesiske kvinners seksuelle vaner. Det blir døds-stille i lokalet. Publikum synes at situasjonen er svært pinlig.

Bengt Danielson går uten et ord ned midtgangnen og geleider sin venn Torstein opp på podiet. De to kameratene snur seg mot publikum og Danielson sier: «Mine damer og herrer. Dette er min venn Torstein Raaby fra Kontiki ekspedisjonen. Og om den Polynesiske kvinners kjønnsliv, vet han like mycket som jag!» Torstein sa at det ble stor begeistring i salen. En slik manifestasjon av solid vennskap satte nord Svenskene stor pris på. Raaby og Danielson ble båret ned midtgangen på gullstol.

Litjholmen 20.01.2013 Per Johnson.

Arktisk Canada kunne vært norsk

Av Asle Johansen

Asle Johansen driver meglerfirmaet Norsk Polarbefraktning. Han forteller i denne artikkelen at i 1949 og 1951 seilte selfangstskuta «Polarquest», som hans far var med, inn i noen av farvannene der Otto Sverdrup hadde seilt i 1898 til 1902 med «Fram».

Like før unionsoppløsningen i 1905 foretok kaptein Otto Sverdrup og hans mannskap på polarskuta «Fram» en reise i arktisk Canada. De annekterte landområdene, men det ble aldri fulgt opp av den norske stat.

-Skuta seilte opp Davis Stredet, Baffin Bukta og langs Baffin Land opp mot Thule, hvor de påtraff to polareskimo familier, i en fjor nord for Thule. Disse var fra kolonien Etha, verdens nordligste fastboende mennesker. Eskimoene var eldre mennesker med kun en yngre gutt sammen med seg. Dette var ekte polareskimoer som holdt på å bygge vinterhus, av stein og torv, men bodde i telt. De to polareskimofamiliene var også med å fisket polarrøye med garn. Dette er en meget interessant oppdagelse som jeg ikke kan minnes at Sverdrup nevner i sine beskrivelser. Polarrøye ville vært et viktig supplement, både som fersk mat og saltet, for oppbevaring. Mannskapet på «Polarquest» tok selv en god del polarrøye til eget bruk. Disse polareskimoene fortalte at de om vinteren kjørte over Ellesmere Island og fanget moskus.

På seilingen besøkte «Polarquest» nære områder ved Eilif og Amund Ringnes øyene, samt Ellesmere Island. Ishavsskipper og reder Ludolf Scheldrup sier til sitt mannskap, i det han ser innover land. «Her er det bare å sette en bulldoser i arbeid og rydde litt, så er det ferdig rullebane for fly». Akkurat her ligger i dag Eureka flyplass. «Polarquest» var også innom «Fram» sin vinterhavn (1901-1902) i bunnen av Gåsefjorden, et historisk sted. «Polarquest» var nok det første norske polarskip som besøkte dette stedet etter «Fram». Våren / forsommaren 1951 var det lite is i disse farvannene, noe en også kan se av bildene, det er ikke bare i den senere tid område har vært nesten isfritt. Under en av ilandstigningene fra «Polarquest» har min far, Håkon Johansen, fortalt at de fant messingbokser i oppmurte steinvarer som Sverdrup og hans mannskap hadde bygd. Inne i disse boksene lå det skriv hvor Sverdrup annekterte landområdet i den svensk-norske kongens navn. Alt ble lagt tilbake som de fant det.

Annet som ble funnet var en sammenrast og fraflyttet eskimoboplass, hvor takkonstruksjon og sperrer var av sidebein på hval. På Cherryøyene fant mannskapet på «Polarquest» eskimogravplasser. På slett berg lå det 20-30 små steinrauker, som antas å ha vært markeringer over døde. Ved en tilfeldig undersøkelse fant de en 10-15 cm lang hårflette, som ble lagt tilbake slik som de fant den. Hvor de døde var vites ikke, da benrester ikke kunne sees.

Annekteringen som ble foretatt i forbindelse med polarseilingen som i Otto Sverdrup gjorde, var jo i seg selv en bragd og behøver en oppresing, nå i disse årene hvor vi markerer polaroppdagerne og forskerne Fridtjof Nansen og Roald Amundsen. Ved seilingene til Sverdrup, i polare områder, skaffet han uvurderlige kunnskaper om is, strøm, temperatur og geografiske data. Et annet spørsmål er om kongeriket Norge har fått tilbake noen av boksene som var lagt ut, fra dagens eier Canada. Om ikke annet som et minne om en brytningstid der mennesker med stort pågangsmot og iver gjennomførte bragder av ufattelige dimensjoner, i små skip på oppdrag for en av verdens største polarnasjoner, i utforskning. Uten mulighet til, der å da, å holde nasjonen fortløpende oppdatert om fremdriften i polarseilingen og annekteringen, men måtte vente til de kom hjem, med skip og mannskap.

Det tok år før Sverdrup kunne avlegge en rapport om sin fantastiske reise. I dag har vi god kjennskap til områdene som var annektert. De inneholder verdifulle naturressurser av store verdien. Seilingen i de nevnte områdene for «Polarquest» hadde som formål å fangste hvalross, i tillegg til selfangst på Newfoundland. Det kan jo også opplyses at de skjøt isbjørn, men da prisen i Tromsø den gang var bare 15 kroner per skinn var ikke det lønnsomt.

«Polarquest» forliste lørdag den 23. februar 1957 på Islands sydkyst, nærmere Eldvatnsa i Vestre Skaptafellsyssel, også kaldt Islands skipskirkegård, på vei til fangstfeltet ved Newfoundland. Hele mannskapet på 25 ble berget i land. Landet Otto Sverdrup annekterte kunne i dag, og tidligere, ha gitt Norge et helt utrolig land og havrett med sokkel, og med enorme verdier. Vi mistet dette og Grønland med mer.

Aarvak i storfangst og uhell i 1922

Av Johan Kr. Brandal

Den 18. mars gjekk vi til havs ved Halten fyr. Vi fekk berre motvind, så vi brukte åtte døgn før vi kom oppunder isen aust for Jan Mayen. Etter to døgns leiting etter sel, kom vi i storfangst - og best av alt, vi var skute åleine. Alle spekktankane i rommet var fulle av kol, så medan vi fangsta var to mann opptekne med å hale opp kol i pøsar frå tankane. Det som ikkje gjekk i kolbaksane vart styrta på sjøen. For vi måtte ha plass til fangsten. Dette arbeidet pågikk under heile fangstinga. All flåing av dyra gjekk føre seg ombord. Om natta måtte vi telle - og platte ned skinna for å få ryddig dekk til neste dag. Den einaste belysning vi hadde på dekk var ei ankerlanterne med parafinbrennar.

Etter to-tre døgn i fangst, fekk vi sjå s/s "Islys" lenger inne i isen. Den låg også i fangst. Vi heldt det gåande på denne måten i sju døgn. Heile tida hadde vi pent, kaldt ver med frostrøyk over ope vatn. Då var vi fullasta, 5000 kvitungar og 200 gammalsel. Under slike forhold var det godt å ha med kraftkarar som Monrad Pilskog og Knut B. Brandal, dei var skyttarar ombord dette året.

Fleire skuter kom no etterkvart sigende til. Men vi var ferdige, så snart vi hadde gjort sjøklart, vart kursen sett mot Norge. Vi kom til Brandal den 10. april. "Islys" hadde betre fart enn "Aarvak", så dei var komne eit døgn føre oss, dei hadde 4700 dyr. Då spekkinga, som gjekk føre seg med handmakt den tida, var ferdig, og vi var utlossa, gjekk vi til Vestisen igjen, på ny tur. Derifrå bar det til Danskestredet. Mannskapet var omtrent det same som på første tur, men vi var to mann mindre.

I Vestisen fekk vi berre 200 dyr. Vi gjekk til Stredet, men der var det berre tett is over alt, så vi fortsette sørvestover langs iskanten. Vi såg klappmyss inne på isen mange stader, men det var ikkje råd å kome seg inn i isen med skuta.

Ein av dei første dagane i juni fekk vi ein sørauststorm med ein svær sjøgang. Vi låg med to rev i storsegl og mesan. Vi skulle forut for å reve stagfokka då uhellet hende:

Bernt R. Brandal var komen fram på dekk på babordside av formasta, og Knut B. Brandal stod på styrbord side, i le av masta. Jakob Koppen var i bordgangen akter. Eg var på akterdekket og heldt på å ha på meg oljeklær. Då med eitt kom skipper Marø, som hadde stått i styrehuset, byksende bakover galgedekket og ropte til meg:

- Hald deg fast!

Eg treiv meg fast i mesanhalsen som gjekk igjennom bommen og til ei alke. I det same såg eg ein sjø kome veltande over oss - stor som eit fjell. Det vart ein forferdeleg smell, så ein kunne tru

det var berre vraket igjen av skuta. Nokre smøreoljefat av eik, som var surra til babordsrekka, sleit surringane og vart endesette under meg. Men så rett ut hang eg at dei ikkje kom bort i meg eingong.

Jakob Koppen låg under vatn, pressa opp under galgedekket, der heldt han seg fast i maskindøra. Skipperen ropte:

- Gå forut og få ned han Bernt!

Då vi kom fram på dekket, møtte det oss eit fælt syn. Rekka på babord sida låg innover dekket. Lenger framme låg Bernt, han hadde blitt slått inn i vinsja og hadde fått lanternebrettet ned over føtene. Beinet på eine foten var avslått. Lugarkappa var borte, og mannskapslugaren var fylt med sjø. Storseilet hang igjen etter pik-fallet.

Knut vart førd bakover av sjøen, men han fekk huka seg fast i storskjøtet. Den tredje fangstbåten vår forsvann overbord. Byssebenkjen vart lausriven frå kaisinga.

Frivakta kom på dekk, dei var heilt gjennomvåte, men dei hjelpte oss med å surre presenning over det som var igjen av lugarkappa. Bernt vart boren akterut i kahytta. Vi måtte skjere av han alle klærne, sjøstøvlane også. Så vart han lagt i køya til skipperen. No vart det sett kurs for Island, men det gjekk ikkje fort, for både vind og sjø var imot oss. Mannskapet måtte sove på maskinrista og ellers der det fanst ein turr stad.

Då vinden spakna så pass at vi kunne kome fram i mannskapslugaren, møtte det oss triste tilstandar: Der var mørkt som i grava. Køyklærne i alle køyene var gjennomvåte av sjøvatn. Dekket lak som ei sil. Vi måtte ligge i køya med full oljehyre og sydvest på hovudet. Og dersom ein ikkje ville verte våt på beina, så måtte ein ha på seg sjøstøvlar også. Ferskvasstanken vår låg under lugardørken forut, med rør gjennom lasterommet til byssa. Men no var røra frosne, så vi måtte bere vatnet i pøsar. Vi måtte løfte på presenningen over kappa kvar gong vi gjekk opp og ned leideren til lugaren.

Ein viktig mann ombord i "Aarvak" på denne turen var maskinisten, Lars Ellingsæther. Han hadde mange ekstrajobbar i maskinrommet for å halde lensepumpene i gang. Han var då i sin beste alder og ein ekte "kaldtrusk".

Etter seks døgn kom vi til Reykjavik på Island. Så snart vi var inklarert, fekk vi Bernt på sjukehus. Vi vart liggjande der nokre dagar for å reparere skadane vi hadde. Ti rekkestøtter på babord side vart saga av nede ved dekket, så vart det dreve og beka rundt, det vart også gjort med dekket over lugaren forut. Alt arbeidet vart utført av skipperen og mannskapet. Ingen forlangte noko slags ekstra godtgjersle for det.

Kursen vart sett for fangstfeltet igjen, men Bernt vart liggjande på sjukehuset. Vi var heldige og kom i fangst med det same, og vi tok last igjen etter nokså kort tid. Resten av turen gjekk som vanleg. Det eg hugsar best var det dårlege drikkevatnet vi hadde, alle klaga over at det var så brunt - av rust, trudde vi. Men då vi var ferdige med utlossinga i Brandal, og tankane vart hatt på land, då såg vi kva som hadde mangla drikkevatnet. På botnen av tanken låg der restar, skinn og bein, etter ei store-rotte som hadde drukna der. Eg høyrde ikkje noko om at nokon vart sjuk av vatnet, unntatt den kvalmen som melde seg då vi oppdaga årsaka. -

Mannskapet som mønstra på den 10. mars 1922 var:

Skipsførar Kristoffer B. Marø, maskinist Lars Ellingsæther, skyttar Knut B. Brandal, skyttar Monrad Pilskog, stuert Marelius Eltvik, fangstmennene Bernt R. Brandal, Bernt K. Godøy, Johannes Olsen, Jakob Koppen, Otto Sundnes, Bernhard Sigerset, Halfdan Hansen, Johan Kr. Brandal, fyrbøtar Olaf Larsen.

Med ”Aarvak” i Vesterisen i 1961

Slik Ottar M. Brandal og Odd Alme minnast turen.

Av Johannes Alme, skrive til Regionavisa i 2001. Revidert 2012.

I meir enn eit hundre år, frå 1898 vart det rusta ut skuter for selfangst frå Sunnmøre. Går vi femti år attende i tida, til først på 1960-talet, så var sist i februar tida for avsegling for skutene som reiste til Newfoundlandsfeltet, mens 12. – 14. Mars var tida for vesterisskutene. På den tida rusta åtte-ni skuter frå Sunnmøre seg ut for Newfoundlandsfeltet mens talet for Vesterisen var omlag tjue. Skutene som gikk til Newfoundland var større og stort sett stålskuter, mens Vesterisskutene var mindre treskuter. Om vi reknar at kvar av Newfoundlandsskutene hadde ei besetning på 25 mann, og Vesterisskutene omlag 16 mann, vert det samla mellom 500 og 600 mann. Altså ei betydeleg næring. Selfangsten skapte store verdiar for landet, i 1961 gav selfangsten ein førstehandsverdi på 17, 3 mill NOK. Den 14. Mars 1961 gikk ”Aarvak” ut frå Brandal med kurs for Vesterisen. Skipper ombord var Ottar M. Brandal, styrmann var Odd Alme. Vi har teke ein prat med desse to karane om denne turen.

”Aarvak” var då i 1961 omlag som ho idag ligg her ved Ishavsmuseet på Brandal. Av synlege endringar er det at gangane under galgedekk har vorte gjennbygde, og dermed fått ei litt større messe, og meir rom som er i ly for ver og vind. Ein annan ting som er endra er hovedmotoren, den gongen var det ein Crossly med 400 hk, omkastbar, altså hadde skuta ikkje vripropell. Dessutan var det då ikkje styremaskin ombord.

Skrogmessig er ”Aarvak” forholdsvis skarpe i baugen, ho tok seg veldig godt fram i småis, men i større is hadde ho lett for å henge seg fast i isflaka, framfor å skuve dei til sides. I forhold til ”Polarsel” som vi begge kjende godt, og som hadde ein baug meir med ”brøsmehaudfasong”, var ”Aarvak” ei kjøyse i storisen.

Vi hadde vore på sildefiske med ”Polarsel”, men skulle i Vesterisen med ”Aarvak”. Som vanleg var hadde vi lite tid til å gjere klar, men fort gjekk det, og 14. Mars kom vi oss avgarde. Vi gikk frå Brandal, nord til Bjørnsund, der vi gikk ut med kurs aust for Jan Mayen. Då vi kom ut, fekk vi ein kuling, og som ordtaket seier, hastverk er lastverk. Dei ni laustankane i lasteromet begynte å ”leve”, og noko måtte gjerast. Heldigvis hadde vi ei gammal slepetrosse liggande på rorhustaket, den vart mota ned mellom tankane, og etter ein del meter med trosse, stillna levenet i lasterommet, tankane var faste att. Vi hadde oppe fulle segl, med vinden inn på styrbord, skuta gjorde god fart, og vi kom bort i frå dei andre skutene. 

Veret på overseglinga seier desse karane ikkje så mykje om, men i og med at to av ishudplankane og eit par av vevlingane i riggen forsvant på turen over, må ein vel kunne seie at været var ikkje det beste. 

Det første som måtte gjerast når dei kom inn i isen var å reparerer ishuda, reserve ishud hadde dei med, dette var gammal ishud, som var forma (kurvatur i) frå tidlegare, og som dermed let seg drage på plass utan bruk av varme.

Fangsten starta den 21. Mars, så dagane fram til fangsstart vart brukt til å gjere skuta klar til fangst. Dessutan var det den gongen allment akseptert at det var lov til å ta ”eit par” dyr før fangsstart for å lære opp nybegynnarar. I alle høve såg ein mykje dyr desse dagane før fangsstart. 

Klappmyss er det slaget fangsten i Vesterisen tek til med, denne kastar langt inn i storisen, men ligg samla berre nokre få dagar, så nøkkelen til eit godt utbytte var å vere på rett plass til rett tid. Vi var heldige, og i løpet av ei god veke hadde vi fanga knappa 2000 klappmyss. Idagboka noterer Ottar den 23. mars: ”Nordlig bris. Kaldt. Bra med dyr å sjå på vest og NW, men spredt. Mykje sjælis. Ca 400 dyr.

Dyra låg godt, kanskje på grunn av at isen var så teit at det var vanskeleg å gå i sjøen, så forholdsvis hadde vi mange store dyr, altså klappmyss og hettakall i tillegg til blueback, som er ungen til klappmyssa. 1100 var Blueback av likaste kvalitet resten var vaksne klappmyss og hettakall. Spekkprisen var bra den gongen, så det var god butikk å ta store feite klappmyssdyr.

Midt i hardaste arbeidet med klappmyssfangsten fekk vi problem med vinsjen, den vart brukt til å jolle ombord dyra / skinna med, så at den frå då av og for resten av turen berre gikk på lav fart gjorde at det tok atskilleg meir tid å få fangsten ombord i skuta. 

Forholda mens klappmyssfangsten stod på var gode, men det var kaldt, ofte ned i –30 C, og med vind i tillegg, så vart det mange ”effektive”kuldegrader. Ein morgon mens vi var i fangst var vi faste i isen, men med hjelp av dynamitt som vart festa på bambustroer og stokke under isen, kom vi oss lause. Hadde skuta då vorte liggande fast i isen kunne resten av turen fort vore spolert. 

Istaden kom dei ut i kanten og begynte å leite etter kasteplassane til Grønlandsselen. Her var vi fleire skuter i lag, men så ein dag var vi i ein strimmel berre saman med ”Polarsel”. Her var mykje dyr, men for ikkje å ev. vekke mistanke hos dei andre skutene gikk vi frå kvarandre og fanga frå kvar sin ende. Den 30.mars noterer Ottar i dagboka: NW kuling, gjekk på syd og øst. Fortsatte ut gjennom havet. Fann ein del sel 4 -5 dagar gammel. Polarsel og vi. Ca 60 stk.

Den 31.mars: NW kuling - storm.Snø. tungare ut gjennom strimmelen. Ca 400 sel. Den 1. april: NW kuling. Samme plass. Berre oss 2 skutene, Ca 700 sel. Den 2. april: Nordlig kuling. Snøkave. Lite samling å sjå att. Platter ned og ordner oss. I lag med Polarsel. Poss ca 69.00, w 16.00. Ca 200 sel.

Skipperen på ”Polarsel” var Martinus Brandal, kalla Tin, og far til Ottar. Andre dagen begynte isstrimmelen å bli riven utover, og ”Polarsel”, som låg lengst ute, ropa på oss over radioen. Tin lurte på korleis vi låg til, eg svara at vi låg bra til inne i ei bukt, men her var ikkje noko å sjå. Han skjøna då at vi låg bra til, og dei kom difor mot oss, like eins kom her andre skuter til.

Ein av dei andre Brandalsskipperane som ikkje hadde skjøna samanhengen, sa til meg etterpå at det har i alle dagar vore skrøna i Vesterisen, men å lyge så til far sin hadde han aldri høyrt nokon gjere før. 

Vi vart no fleire skuter i lag om fangsten, men vi hadde vore først, og ut på tredje dagen hadde vi meir enn nok dyr ombord. ”Aarvak” låg då djupt i vatnet, forran var isklavane under vatn. Resultatet av fangsten på Grønlandssel var omlag 1800 dyr, for det meste kvitungar. Den 6. april noterer Ottar i dagboka: NO bris, snøbyger. Mange skuter. Stygg is. Lite å finne.Avslutter turen. Full last. Ca 1100 blueback, 800 klappmyss, 1900 kviting. Skuta var no heilt lasta, ikkje alle skinna fekk plass i lasterommet, så nokre skinn vart plassert akter, dette også for at forskipet på skuta ikkje skulle ligge så djupt i vatnet.

27 dagar etter avgang var vi komne heim. Då var det å gå i gang med lossing og spekking av skinna. Seinare var det vasking av skuta. ”Aarvak” levere 3888 dyr. 83,5 tonn spekk. 93% av bluebacken blir vraka som naturell blå –som i 1961 gav ca 165 kr/skinn, mens 86% av kvitingen får kvaliteten naturell kviting ca 60 kr/skinn. 

Når vi tek med at utbyttet av denne turen var omlag det same som ein verkstadarbeidar kunne rekne med å tene i løpet av eit år, så må ein nok seie at turen med ”Aarvak” i –61 var ein god tur. På spørsmål om det var så mykje å tjene kvart år, så får vi til svar at i -60 skada dei roret og måtte til Island å reparere, og i –62 med ”Polarsel” måtte dei til Island med skade i baugen, så skjønar vi at det var mykje som skulle klaffe for at det skulle verte eit toppår, men spenninga og trua på at det skulle verte eit slikt, det hadde dei kvart år.